‘Om gebouwen te ontwerpen met een zintuiglijke verbinding met het leven, moet je denken op een manier die veel verder gaat dan vorm en constructie.’ Dat is een quote van Zwitsers architect Peter Zumthor, die speciaal voor project WIGO van CAS architecten bedacht geweest zou kunnen zijn. Temeer omdat Zumthor met zijn project Bruder Klaus Feldkapelle uit 2007 een nieuwe interpretatie gaf aan de aloude vergeten bouwtechniek van stampbeton, een techniek die ook in dit project van architecten Jovanca De Bruycker en Pieter-Jan Leenknecht herontdekt en geëerd wordt.
Stampbeton
Een zintuigelijke ode aan het leven
Een beetje bouwgeschiedenis
Stampbeton is een van oorsprong natuurlijke bouwtechniek waarbij een mengsel van aarde en klei verdicht werd door er letterlijk op te stampen. De basismaterialen werden gevonden in de directe omgeving van de bouwplaats. In het begin van de 19de eeuw zal architect François-Martin Lebrun, pionier in het gebruik van cement, de klei door zijn lievelingsmateriaal vervangen en voor de sterkte grind aan het mengsel toevoegen. Voor funderingen werd het ook later nog vaak gebruikt, voor geveltoepassingen verdween het van het toneel tot we het weer zien opduiken in het kapelproject van Zumthor. De redenen waarom CAS architecten het aanwendden voor dit project, zijn even gelaagd en veelzijdig als de verhalen die achter dit project schuilgaan.
Vraag en antwoord
Ook uniek aan dit project is dat zowel de opdrachtgevers als de ontwerpers architectenkoppels zijn met veel voorafgaandelijke essentiële gesprekken aan het ontwerp tot gevolg. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zowel de ontwerpvraag als het architecturale antwoord erop bestaat uit functionele maar zeker en vooral ook emotionele, esthetische en vormelijke aspecten. Ook hun relatie tot de materialen waarin ze werden bedacht en uitgevoerd, speelt een voorname rol. Het gebruik van stampbeton was daar een van. De opdrachtgever is naast ondernemer ook wereldreiziger-avonturier met een passie voor rallyrijden. De ‘aardsheid’ van het materiaal is een ode aan zijn vele reizen, waarin de connectie met de natuurlijke omgeving centraal stond.
Doseren is belangrijk
Een belangrijk aandachtspunt bij stampbeton is de correcte samenstelling en verhouding tussen zand, cement en granulaten. Het mag niet te droog of te nat zijn. Een te droge mengeling verhindert het verdichten, waardoor de verschillende lagen moeilijker, als één geheel samenwerken. Te veel water is dan weer nefast, voor de consistentie, waardoor het materiaal zal ‘uitvloeien’.
Gelaagd werk
Voorafgaandelijk experimenteren en proefstorten is noodzakelijk. Daarom is het ter plaatse mengen en voorbereiden van het stampbeton van groot belang. De wanden worden laag per laag met een maximale hoogte van 30 centimeter opgebouwd. Elke laag moet eerst aangestampt en minimaal uitgehard zijn voordat de volgende aangebracht kan worden. Als er te veel beton tegelijkertijd aangemaakt of aangeleverd wordt, kan de aannemer niet volgen. Doseren en goed plannen is daarom de boodschap.
Horizontale lijnen
De plaatsing van het materiaal is uiterst arbeidsintensief. De wanden kunnen niet in hun geheel bekist worden, anders kan men niet verdichten. Dat verdichten gebeurt door met een plank bevestigd aan een houten steel te stampen op het pas gestorte materiaal. De bekisting kan pas verwijderd en verplaatst worden nadat de massa voldoende is uitgedroogd en verhard, na 24 tot 48 uur afhankelijk van de omstandigheden. Ze moet ook voldoende stevig zijn om vervorming tijdens het stampen te voorkomen. Het laagvormig aanbrengen van het stampbeton is zichtbaar in het eindresultaat en geeft de wanden de typische kleurschakering en horizontale tekening.
Detailleren is key
Een ander belangrijk aandachtspunt is de voorafgaandelijke diepgaande detaillering van de constructie. Wanden in stampbeton laten niet toe er achteraf nog aanpassingen aan te doen zonder dat die in het eindresultaat te zien zijn. Zeker niet als ook een gedeelte van de binnenmuren met deze techniek wordt uitgevoerd. Er is met andere woorden weinig of geen foutmarge. Je kunt technische voorzieningen, zoals elektriciteit, ventilatie, verwarming et cetera, inwerken. Maar als dit onzichtbaar moet gebeuren, dienen de leidingen in de ruwbouwfase ingebracht te worden in de wand, iets wat ook geldt bij wanden in architecturaal zichtbeton of zichtbaar metselwerk. Als dit niet gewenst is, dan moet het ontwerp alternatieven bieden.
Bouwteam
Wapening voorzien in stampbeton is mogelijk, maar gebeurde niet in dit project. De noodzakelijke stabiliteit werd bereikt door de combinatie met metselwerk of door de wanden een bepaalde massiviteit mee te geven. Sommige buitenwanden werden tot in het interieur doorgetrokken om ook daar het concept zichtbaar te maken. Om de visuele impact van het buitenschrijnwerk te minimaliseren, werden de profielen geïntegreerd in de wanden, wat intensieve coördinatie vereist. De aannemer die de werken uitvoert, bezit de kennis en is als geen ander vertrouwd met de eigenheden van het materiaal. Daarom is de architect er ook van overtuigd dat werken met stampbeton enkel tot een goed einde kan worden gebracht als er gewerkt wordt in een bouwteam-formule , waarbij alle bouwpartners sterk betrokken en evenwaardig zijn.
Uniformiteit
Stampbeton is poreus maar heeft tegelijkertijd sterk verluchtende eigenschappen. Om al te veel vochtopname en versnelde verklaring door afzetting te voorkomen, werden de wanden behandeld met hydrofuge. Het materiaal is uiterst tactiel en heel eerlijk. Het is in uitvoering nooit echt perfect, maar misschien is net dat wat de bouwheer wenste: schoonheid door imperfectie. Volgens de ontwerper heb je constant de neiging het materiaal aan te raken, het heeft zelfs de uitstraling van natuursteen. De combinatie van het stampbeton met flagstone-vloeren, grijze gietvloeren en kalk-leempleister vormt een uniform materialenpalet. Verder zien we zowel in het interieur als het exterieur het bruin geoliede hout veelvuldig terugkomen.
Woonerf
Project WIGO bestaat uit twee rond een woonerf
gekoppelde gebouwen. Vooraan links staat een
langgerekt gebouw, geïnspireerd op een Zwitserse
Alpenschuur: een massieve basis met daarop
een houten structuur. Dit gebouw is een gematerialiseerde
ode aan alle herinneringen die de
opdrachtgever koestert aan zijn vele reizen en
rally’s. Enkele auto’s en motorfietsen refereren
aan een avontuurlijk verleden. Verder sieren tal
van kunstwerken deze imposante ruimte. Het dak
werd opgehangen aan een houten balk die de hele
lengte van de schuur overspant. Het gebouw,
met het lattenwerk voor de grote schuiframen,
het (stamp)beton, het imposante donker geoliede
hellende dak, de specifieke inhoud en het sobere
interieur, heeft naast de verwijzing naar de Alpenschuur
ook iets van een enorm groot zintuig lijk
Japans shintoschrijn gevuld met kostbaarheden,
elk refererend aan een rijk en gevarieerd leven.
Zintuiglijke architectuur
De woning, ook met een uitgestrekt rechthoekig grondplan, staat achteraan op het terrein, evenwijdig met de straat. Met dezelfde ingrediënten creëren de ontwerpers een totaal andere sfeer, met als hoofdkenmerken de contrasten vol-leeg en open-gesloten. Opvallend is dat de grens tussen huis en tuin net zo fluïde is als de grens tussen de tuin en de velden erachteraan. Enkel een muur aan de straat geeft een vermoeden dat je jezelf daarachter op privéterrein bevindt.
Verhalend ontwerp
Deze woning is duidelijk meer dan een huis. Het is een veruitwendiging van een gevarieerd leven waarin alles in het teken stond van ontdekken, ervaren en grenzen verleggen. Zintuig lijke grenzen zijn in deze realisatie gematerialiseerd in een veellagig architecturaal verhaal. Maar het is vooral de kunst om als architect dat verhaal te vertalen in een ontwerp. En dat is waar CAS architecten door middel van een nauwe samenwerking met de opdrachtgevers bijzonder goed in geslaagd zijn.
Fotograaf: Tim Van De Velde
Auteur: Entrr
